Năm Đinh Mùi (1247), Nguyễn Hiền vừa tròn 12 tuổi cũng là lúc triều đình nhà Trần mở khoa thi Tam khôi để chọn Trạng nguyên, Bảng nhãn và Thám hoa. Vì còn quá ít tuổi nên dân làng đã cử người đưa ông cùng lều chõng đi thi. Năm ấy ông đỗ đầu, được tặng 4 chữ vàng “Khai quốc Trạng nguyên”. Vua thấy Trạng còn quá trẻ nên cho về học lễ, vài năm sau sẽ bổ dụng. Không lâu sau, sứ giả phương Bắc sang có đố một bài thơ nhưng cả triều đình chẳng ai giải được. Nhà vua sai người về mời Trạng vào triều, Trạng giảng giải đó là bài thơ tả chữ “điền”, làm cho cả triều đình và sứ giả phương Bắc phải nể phục. Từ đó danh tiếng của Trạng vang lừng hai nước. Triều đình phương Bắc biết đất An Nam có người tài giỏi nên không dám sách nhiễu. Trạng được cử về triều giữ chức Ngự sử đài, kiêm Đông các đại học sĩ- bộ Công.

Những năm làm quan trong triều, Nguyễn Hiền có nhiều kế sách hay phò vua, giúp nước, đối phó với quân phương Bắc, đánh giặc cỏ ở Mường La. Ông mộ dân đi khai hoang phục hoá, đắp đê sông Hồng, đào kênh mương dẫn nước, tạo mùa màng thắng lợi, nhân dân no ấm. Về quân sự, ông cho mở mang các xưởng rèn vũ khí, các võ đường rèn luyện quân sĩ, sẵn sàng chiến đấu chống quân xâm lược.

Ngày 14 tháng 8 năm Ất Mão (1255), Nguyễn Hiền qua đời trong niềm thương tiếc vô hạn của muôn dân. Về sau, để tránh tên huý của ông, huyện Thượng Hiền được đổi thành huyện Thượng Nguyên, vua ban cho ông sắc phong là phúc thần, miễn tô thuế cho cả làng Dương A. Nhân dân nơi đây tỏ lòng tôn kính đã xây đền thờ ông, tôn làm thành hoàng làng, ngày ngày lễ bái.Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền được làm theo hướng tây nam với bình đồ kiến trúc kiểu “tiền chữ nhất, hậu chữ đinh”. Phía trước đền là hồ sen, xung quanh có nhiều cây cổ thụ xoè tán lá rộng che bóng mát. Hệ thống nghi môn có 4 cột đồng trụ. Hai cột ở giữa cao 7m, phía trên có khung bảng đắp nổi hoạ tiết tứ linh với những đường nét tinh tế, tạo thành cổng chính của đền, hai cột bên thấp, nhỏ hơn, hợp cùng với cột giữa tạo thành hai cột: tả môn, hữu môn.

Toà tiền đường được tu sửa vào cuối thời Nguyễn, gồm có 5 gian, 2 chái với 6 bộ vì làm theo kiểu “thượng chồng rường, hạ kẻ bẩy”, đặt trên 4 hàng cột. Bên dưới là những chân tảng đá với dáng thắt cổ bồng. Mặt trước của tiền đường có hệ thống cửa gỗ lim chân quay. Cửa ở gian giữa được làm trên con song dưới bức bàn, các gian bên là cửa con bài.

Toà đệ nhị 3 gian có hệ thống cửa gỗ lim chân quay chắc chắn. Cửa ở gian giữa có 6 cánh chạm bộ tranh tứ quý “tùng, cúc, trúc, mai”, chính giữa là hình lưỡng long chầu nguyệt. Toà này có mái cong, với các đầu bẩy chạm hoạ tiết lá lật, trúc hoá long khá công phu, hoạ tiết chạm khắc trên các bộ vì chủ yếu là triện tàu lá dắt.

Cung cấm có 2 gian, được làm giao mái với toà đệ nhị. Trên bộ vì có chạm hoạ tiết long cuốn thuỷ, tứ linh, tứ quý. Các cánh cửa của cung cấm đều làm bằng gỗ lim, chân quay, trên con song, dưới bức bàn. Tại chính cung có đặt ngai và bài vị thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền.

Trạng nguyên Nguyễn Hiền tuổi nhỏ tài cao, là bậc kì tài của đất nước, là người con ưu tú của quê hương. Trải qua bao năm tháng đổi thay, đền thờ ông vẫn được nhân dân trân trọng giữ gìn, trở thành địa điểm thể hiện niềm tự hào, tấm gương cho mọi thế hệ người dân. Trong hai cuộc kháng chiến thần kỳ của dân tộc, nơi đây đã từng tiễn đưa bao lớp người dân lên đường chiến đấu bảo vệ tổ quốc. Năm 1990, trường Năng khiếu huyện Nam Ninh (nay là huyện Nam Trực) được vinh dự mang tên Nguyễn Hiền.

(Nguồn: dulichnamdinh.com.vn)