Mẫu Liễu Phủ Nấp- Một pho tượng đồng độc đáo

Được xem như là một biểu tượng nữ rực rỡ nhất trong tâm thức dân gian Việt Nam, Thánh Mẫu Liễu Hạnh, còn là một trong sáu nhân vật kỳ tài của đất Vụ Bản được truyền tụng là Thiên Bản lục kỳ. Bà cũng là nhân vật nữ duy nhất trong các thánh “tứ bất tử” của Việt Nam gồm Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đồng tử, Phù Đổng Thiên Vương và Liễu Hạnh. Theo các truyền thuyết và thư tịch cổ ghi nhận, Thánh Mẫu Liễu Hạnh có đến 3 lần sinh hoá, để tác oai tác phúc.

Đây cũng là nhân vật chứa đựng trong mình đầy đủ những phẩm chất cũng như các cá tính của người phụ nữ Việt Nam. Bà vừa là người hiếu nghĩa với cha mẹ, thuỷ chung với chồng, tận tuỵ với con, nhưng cũng là một người đàn bà mang trong mình những khát vọng yêu đương mãnh liệt. Bà là biểu tượng của lòng thiện tâm, giúp nước giúp đời, nhưng cũng lại là người thể hiện khí phách ngang tàng bỡn cợt trừng trị những thói hư tật xấu trong xã hội phong kiến. Bởi sự hội tụ những phẩm chất này, nên triều đình Lê Nguyễn đã vinh phong bà là “Thượng Đẳng Thần Chế Hoà Diệu Đại Vương”, là “Mạ Vàng công chúa”. Triều Nguyễn đã phong bà là bậc “Mẫu nghi thiên hạ”.

Đền phủ được dựng lên để thờ Bà có ở khắp nơi. Các tác phẩm điêu khắc tạc nên để tôn vinh Bà cũng rất phổ biến trong các điện thần Đạo Mẫu. Trong số những tác phẩm điêu khắc đó thì pho tượng Thánh Mẫu Liễu Hạnh đặt trong hậu cung Phủ Nấp, Vỉ Nhuế, Ý Yên, Nam Định có thể xem là một trong những tác phẩm đẹp, độc đáo. Tác phẩm điêu khắc đó thì pho tượng Thánh Mẫu Liễu Hạnh đặt trong hậu cung Phủ Nấp, Vỉ Nhuế, Ý Yên, Nam Định có thể xem là một trong những tác phẩm đẹp, độc đáo. Tác phẩm này, không chỉ độc đáo do chất liệu tạo tác bằng đồng mà còn ghi nhận những giá trị lịch sử và văn hoá của địa danh Phủ Nấp, cũng như chứng thực cho truyền thuyết về Mẫu Liễu, vốn được xem là những hư cấu trong dân gian. Pho tượng tạc Mẫu Liễu Hạnh ngồi xếp bằng rất khoan thai, trong trang phục giản dị, nét mặt bình thản, và có phần thôn dã. Đôi mắt bà hơi nhìn xuống như đang tập trung vào nội tâm, hai tay bà đặt trên hai đầu gối trong tư thế ấn quyết. Theo tiến sĩ Vũ Huy Trác trong “Quảng cung linh từ phả ký” thì pho tượng đồng này do vợ chồng Lạng Giang Phạm đại nhân hưng công vào những năm 70 của thế kỷ XVIII. Như vậy pho tượng qua phong cách tạc tượng và thư tịch ghi chép đã cho thấy tính chất đồng nhất về niên đại. Tuy nhiên, nếu đặt tác phẩm này trong mối tương quan với đa phần các tác phẩm tạc Thánh Mẫu Liễu Hạnh thì đây lại là một pho tượng mang nhiều nhân tố độc đáo.

Pho tượng Thánh Mẫu Liễu Hạnh trong hậu cung của Phủ Nấp có thể nói là một pho tượng mang tính chất đặc biệt. Nó không chỉ đơn giản là bức tượng khắc họa lên hình Thánh Mẫu với những tính cách chung chung, mà ít nhiều liên quan đến một nhân vật có thực với những thần tích và thần phả. Người ta nhìn thấy ở pho tượng này tính chất tương đồng của hình tượng Mẫu Liễu Hạnh ở đây với lối tạc tượng hậu rất phổ biến trong các ngôi chùa Việt vào thế kỷ XVII- XVIII, kể cả về kích thước cũng như phong cách. Điều này được thể hiện ra trong dáng ngồi xếp bằng rất nghiêm cẩn. Các nếp áo được tạc một cách giản dị với hai lớp áo choàng ở ngoài và một chiếc yếm đào phía bên trong. Cách phục trang giản dị này khiến cho pho tượng trở nên sống động gần gũi.

Đối sách cách thức tạo hình của pho tượng này với những pho tượng Mẫu Liễu được thờ trong các chùa, phủ thì người ta cũng có thể nhận thấy sự khác biệt rất căn bản. Nếu tính chất lý tưởng hoá theo mẫu thức được qui chuẩn từ các tác phẩm tranh dân gian thì Mẫu Liễu thường được tạc theo tư thế ngồi trên ngay, hai đầu gối song song, một tay đặt trên đầu gối, một tay ấn quyết, dáng vẻ thư thái, mặc áo màu đỏ (Mẫu Thượng Thiên). Hoặc bà được tạc theo tư thế ngồi xếp bằng khoan thai, hai tay đặt lên đầu gối. Trên đầu bà thường được tạc đội một cái vương miện lộng lẫy. Mẫu thức này, không chỉ áp dụng đối với các tượng Liễu Hạnh được tạc thờ trong các đền phủ, mà được áp dụng để tạc các nhân vật Thánh Mẫu khác như: Mẫu Thoải, Mẫu Đại, Mẫu Thượng Ngàn. Điều khác nhau duy nhất ở các tượng thờ mẫu này là màu sắc trang phục. Một số những tượng mới sau này, người ta chú ý hơn đến việc tạc khăn hoặc vương miện cho đúng với đặc điểm nhân dạng của các vị thánh.

Pho tượng Mẫu Liễu ở Phủ Nấp, không chỉ giản dị trong trang phục, mà trên đầu của bà cũng không đội vương miện lộng lẫy, mà chỉ đơn thuần là một chiếc chụp tóc búi cao, khiến cho gương mặt của bà trở nên gần gũi đời thường. Điều này đã làm nên giá trị đích thực của pho tượng "Liễu Hạnh ở nơi đây khác hẳn những mẫu thức đã được biết đến trong dân gian về hình tượng của bà".

Hơn thế nữa, có thể nói cái khéo của các nghệ nhân dân gian khi tạc nên pho tượng này chính là sự liên hệ giữa hình thức tạo tác và vị thế đặt pho tượng tại Vỉ Nhuế, Phủ Nấp. Theo sự ghi nhận của các thần tích thần phả, cũng như những văn bia câu đối ở các phủ trong quần thể di tích Phủ Dầy cho biết: lần giáng trần đầu tiên của Mẫu là ở Quảng Nạp (Phủ Nấp- Vỉ Nhuế) nay thuộc xã Yên Đồng, huyện Ý Yên, Nam Định. Như câu đối ở phủ chính Tiên Hương “Tam Thế luân hồi, vu Vỉ Nhuế, vu Vân Cát, vu Nga Sơn ngũ bách dư niên quang thực lục/ Lịch triều bà cổn, vi đế nữ, vi đại vương, vi chúng mẫu, ức niên vạn cổ điện danh bang”. Hay câu đối ở chính Phủ Nấp do Tổng đốc Nam Định Đoàn Triển ghi năm 1915: “Giáng vu Vỉ Nhuế do tiền sự/ Địa hữu Sòng Sơn thuộc hậu thời” cũng chứng thực về lần giáng trần đầu tiên này. Cũng theo truyền thuyết thì trong lần giáng trần đầu tiên này bà hiện ra là một cô thôn nữ.

Theo “Quảng Cung Linh Từ phả chí” do đệ nhị giáp tiến sĩ Quốc Tử Giám Tế tửu Khiếu Năng Tĩnh (người xã Châu Mỹ, huyện Đại An, nay là huyện Nghĩa Hưng, Nam Định, đỗ tiến sĩ khoa Canh Thìn, năm Tự Đức thứ 33, 1880) Tiên chúa Giáng sinh ngày 6-3 ở gia đình ông Phạm Đức Chính , thôn Quảng Nạp vào năm Thiệu Bình nguyên Niên (1434) được đặt tên là Phạm Thị Nga (hay Phạm Tiên Nga). Bà có nhan sắc nhưng không chịu lấy chồng, ở nhà phụng dưỡng cha mẹ, cứu giúp người nghèo tu sửa đền chùa. Ngày 2-3 năm Quý Tỵ niên hiệu Hồng Đức (1473) tiên chúa về trời, thọ 40 tuổi. Tác phẩm Cát Thiên tam thế thực lục (bản khắc gỗ 98 trang, hiện còn lưu giữ ở Ý Yên) cũng ghi chép nội dung tương tự.

Như vậy việc bức tượng đồng tạc Mẫu Liễu Hạnh trong dáng vẻ về một thôn nữ được đặt ở Phủ Nấp là có căn nguyên. Đồng thời nó cũng cho thấy cái thâm ý của người xưa khi tạo tác một tác phẩm nghệ thuật, chứ không đơn thuần áp đặt một hình thức đã được mẫu thức hoá về một nhân vật được hiển Thánh trong dân gian.

Ngoài ra, bên cạnh khám thờ của Mẫu Liễu Hạnh, người ta còn thấy có đặt tượng 2 con vẹt trắng. Hình tượng này khiến người ta liên tưởng đến câu chuyện về nàng Kính Tâm trong các truyền thuyết dân gian về quan âm tống tứ. Mặc dầu chưa thể lý giải tại sao lại có tượng hai con vẹt chầu hai bên ban thờ bà chúa Liễu, nhưng người ta có thể cảm nhận tính chất dung dị và đời thường của nhân vật này.

(Nguồn: dulichnamdinh.com.vn)

Ý kiến của bạn