Thị trấn Mù Cang Chải nhỏ xinh nằm gọn giữa hai sườn núi, còn khá nghèo với những bản làng thanh bình dưới thung lũng xanh hay trên đèo Khau Phạ, cách Hà Nội chừng 300km về phía Tây Bắc. Đến Mù Cang Chải duy nhất chỉ có quốc lộ 32 bằng hai hướng. Nếu từ Hà Nội, sẽ lên Yên Bái, từ Yên Bái đến Mường Lò 70km, ngủ tại đây để sáng sớm mai đi xe từ Mường Lò, xế trưa sẽ đến Mù Căng Chải. Đoạn này dài gần 100km, nhưng hơn 80km là đường đèo dốc tiến lên liên tục. Chừng nào leo đến độ cao 1.750m, sương mây mù mịt là sắp đến thị trấn Mù Cang Chải! Chặng giữa đèo có một miền đất phẳng, hãy nghỉ chân ở đây để thưởng thức thứ cơm lam nếp Mường ở Tú Lệ dẻo thơm đáo để. Hướng thứ hai từ Lào Cai xuống, cũng là đường đèo, nhưng dốc xuống thoai thoải dễ đi hơn. Đoạn này đi qua Than Uyên, nơi có những cô gái Thái trắng, đẹp như lan rừng.

Gần huyện lỵ mới bắt đầu thấy nhiều ruộng bậc thang tầng tầng lớp lớp, ngút ngàn lên tận lưng chừng trời. Lên Mù Cang Chải, du khách đều phải ngạc nhiên vì giữa vùng núi cao hiểm trở lại có những thửa ruộng bậc thang kỳ vĩ đến mê lòng, mà chủ nhân của nó không ai khác chính là bà con người Mông chăm chỉ và hồn hậu. Người Mông (còn gọi là người Mèo) ở đây chiếm gần 90% dân số, 8% là người Thái, người Kinh chỉ có 2%. Người Kinh ở đây một nửa là cán bộ nhân viên, một nửa là dân buôn bán nằm ở huyện lỵ. Người Thái lập bản ở vùng đồi thấp, làm lúa nước ở thung lũng. Còn lại mênh mông núi rừng hiểm trở là phần của người Mông. Họ giỏi vượt đèo trèo núi đã biến núi đồi vùng cao này trở thành ngút ngàn ruộng bậc thang. Những thửa ruộng cứ từng cấp, từng cấp ôm theo triền núi đồi. Khắp 13 xã, thị trấn của Mù Cang Chải chỗ nào cũng có ruộng bậc thang. Du khách có thể chụp ảnh, ngắm cảnh ở quãng đường 7km qua thị trấn huyện. Tuy nhiên, muốn thật sự được chiêm ngưỡng thiên nhiên hùng tráng và thiên đường ruộng bậc thang thì chỉ có một cách duy nhất là phải lội bộ từ vài giờ đến... vài ngày bằng những con đường mòn băng qua các hẻm núi.

Đầu xuân, những thửa ruộng bậc thang được chăm chút bao đời của người Mông đã bắt đầu mướt xanh trên các cánh đồng. Người ta đã cắt lúa để làm cốm. Không ngờ ở trên vùng đất này cũng có những hạt ngọc xanh mướt như dưới xuôi. Tuy hạt cốm không dẻo bằng cốm làng Vòng nhưng vẫn thật hấp dẫn hương vị vào thu thơm dẻo. Cái nắng chiều đã nhạt bớt và không khí ngát thơm hương lúa ngậm sữa.

Mùa gặt ở Mù Căng Chải thường rơi vào giữa tháng năm và tháng mười dương lịch, mênh mông màu vàng sóng lúa, hương đất, hương ngàn hòa với thứ thanh khí vô nhiễm của vùng cao, làm dịu vợi lữ khách miền xuôi.                      

Đường qua La Pán Tẩn và Chế Cu Nha, hai xã có những thửa ruộng đẹp nhất toàn Mù Cang Chải, chẳng ai có thể đi qua ngay mà không dừng lại ngắm nhìn những kiệt tác của người H’Mông đang rực rỡ chờ ngày thu hoạch. Những cô cậu bé chăn trâu sát đường quốc lộ hồn nhiên đùa nghịch bên những hàng rào. Xa xa, vài chiếc lán được dựng để canh lúa. Người Mông sống trên cao, họ chỉ xuống để trồng lúa rồi lại lên tít trên cao ở. Thật không thể ngờ, mảnh đất Yên Bái với những tầng đất dễ dàng sụt lở lại có những ruộng bậc thang vững chắc và tuyệt đẹp đến thế.

Trên những độ cao khoảng 2000m -  nơi máy móc và có khi cả trâu bò không lên được; bằng những nông cụ thô sơ như dao, cuốc... bà con người Mông cứ cần cù tạo nên những khoanh ruộng có khi chỉ vài mét vuông. Cũng không thể không nói tới điều kiện tự nhiên của Mù Cang Chải. Nơi đây không có cánh đồng lòng chảo nên bà con từ hàng ngàn năm vẫn bám lấy đồi, rừng, núi để sống. Và be bờ, tạo ruộng trên những triền núi để trồng lúa nước là cách thức đem lại năng suất cao nhất. Cứ thế qua bao đời ruộng nối ruộng, từ đỉnh núi xuống tận chân núi, rất có thể đã vô tình tạo nên những bậc thang kì vĩ ngày nay.

Đồng bào có thể chồng các cột đá cao khoảng 1m, hoặc chặt ngọn một số cây gỗ lớn trên mảng đất đó làm dấu hiệu xác lập quyền khai khẩn. Khi đã huy động được lực lượng và điều kiện thời tiết thuận lợi, việc khai khẩn được tiến hành. Việc này thường được tiến hành vào mùa xuân  (khoảng tháng 1, 2, 3 ) để có thể tháo nước vào sử dụng ngay trong tháng  4, 5 cho kịp thời vụ.

Việc tiếp theo là làm bờ ruộng. Trong hệ thống ruộng bậc thang, bờ ruộng  là yếu tố quan trọng đóng vai trò là “bức tường” giữ nước. Bờ ruộng được tiến hành làm ngay từ khi san ruộng, đất làm bờ lấy ngay từ chỗ san gạt ở phía mép cuối của mặt bằng thửa ruộng. Người ta thường dùng cuốc bướm cào đất thành bờ, dùng chân dẫm và gáy cuốc đập mạnh vào để nén chặt bờ ruộng. Độ chênh lệch giữa thửa ruộng trên và thửa dưới thường là 1- 1,5 m. Khi có nước tháo vào ruộng, bờ sẽ cứng lại.

Công việc khai khẩn được nối tiếp từ năm này qua năm khác, từ thế hệ này sang thế hệ khác, tạo nên các triền ruộng tựa như những bức tranh nghệ thuật hoành tráng treo trên các sườn đồi. Đây là nét độc đáo của loại hình canh tác mang đậm sắc thái của cư dân vùng cao khu vực Đông Nam Á. Toàn bộ huyện Mù Cang Chải có diện tích 119.908,75 ha thì 3 xã La Pán Tẩn, Chế Cu Nha, Dế Xu Phình có tổng diện tích là 12.035,48 ha, Trong đó diện tích ruộng bậc thang là 330,11 ha. Diện tích này tuy nhỏ nhưng là những kì tích hàng trăm năm khai phá của đồng bào 3 xã từ bao đời nay. Nằm sát cạnh nhau, trong đó Dế Xu Phình nằm ở tả ngạn dòng Nậm Kim cách trung tâm huyện lỵ 20 km; La Pán Tẩn, Chế Cu Nha nằm bên hữu ngạn dòng Nậm Kim trên đường vào trung tâm huyện Mù Cang Chải.

Tới đây, du khách sẽ được chiêm ngưỡng những “mâm xôi vàng”, “mâm xôi xanh” hiện lên hoành tráng giữa bạt ngàn núi rừng Tây Bắc. Đây đang là điểm thu hút khách du lịch từ mọi miền đến thăm quan. Dừng chân tại 3 xã, đâu đâu cũng thấy những thửa ruộng bậc thang xếp tầng, xếp lớp trải rộng khắp các quả đồi. Đặc biệt, từ trên lưng chừng núi mới thật sự là những công trình văn hoá tuyệt tác của các nghệ nhân sáng tạo ra nó. Do địa hình nơi này là núi cao, vực sâu, cắt xẻ nhiều nên mỗi “mâm xôi” đều được xen giữa các khe nước lớn nhỏ, trập trùng là những rừng thông bạt ngàn. Cứ thế: ruộng, rừng, khe, suối... tầng tầng, lớp lớp xếp lên nhau. Càng lên cao, ta càng thấy thú vị bởi sự kỳ vĩ, hoành tráng của núi rừng, bởi sự trong lành của khí hậu nơi đây...

Ngược thời gian, ngay từ khi định cư vào Việt Nam, người Mông đã lấy trồng trọt là phương thức sinh sống chủ yếu. Trong nông nghiệp, trồng cây lúa trên ruộng bậc thang được đặt lên hàng đầu. Với điều kiện sống khắc nghiệt của vùng cao, việc khai khẩn và canh tác ruộng bậc thang gặp không ít khó khăn do thiên  nhiên và xã hội mang lại  và các tín ngưỡng thường được hình thành khi con người không giải thích được các hiện tượng tự nhiên. Người Mông Mù Cang Chải đã thực hiện các nghi thức và tín ngưỡng, họ tin rằng làm thế  sẽ hạn chế được tới mức thấp nhất những rủi ro tác động đến con người và sản xuất.

            Để khai hoang tạo ra những thửa ruộng bậc thang trong quá trình khai khẩn, không ít người gặp tai nạn  rủi ro  trong các trường hợp như bị đá lăn vào chân, vào người, bị rắn cắn, bị lợn rừng húc, bị dao phát vào chân... Những trường hợp như vậy người dân quan niệm là cái hồn của mình đã bỏ mình ra đi, do đó phải mời thầy cúng gọi hồn về.

Thầy cúng người Mông phải là người già, được học nghề từ khi còn bé. Lễ vật chuẩn bị để cúng gọi hồn gồm: 1 bát gạo, 1 con gà, 1 chén rượu, 1 quả trứng, 1 que hương. Lễ vật đó được đặt ở góc ruộng, nơi gia chủ có người bị nạn. Thầy cúng cầm que hương hua lên trời đọc bài cúng gọi hồn về nhập vào người bị hại để người đó tiếp tục công việc làm ăn. Cúng xong, bài cúng được thầy cúng nhúng vào rượu và đốt ngay tại ruộng. Bên cạnh đó,  còn các nghi thức liên quan đến quá trình canh tác ruộng vẫn còn tồn tại trở thành nét văn hóa như nghi thức cầu mưa, lễ mừng cơm mới...

Từ bàn tay lao động cần cù, ruộng bậc thang Mù Cang Chải đã trở thành kỳ quan, là danh thắng quốc gia. Để khai thác tốt tiềm năng ruộng bậc thang, dưới sự lãnh đạo của Đảng bộ, chính quyền, nhân dân các dân tộc Mù Cang Chải đang ra sức sản xuất, đẩy mạnh khai hoang, thâm canh tăng vụ..., đồng thời tôn tạo, gìn giữ, kết hợp ruộng bậc thang với bảo vệ thiên nhiên, duy trì lễ hội văn hoá cổ truyền như: mừng cơm mới, hội Gầu tào, đánh pao, bắn nỏ... Nét văn hóa đặc sắc vùng cao và vẻ đẹp tuyệt vời của ruộng bậc thang đã tạo nên một Mù Cang Chải đẹp và hấp dẫn trong lòng du khách mỗi khi đến nơi đây.

Càng lên cao du khách càng thấy thú vị bởi Mù Cang Chải không chỉ đẹp trong màu xanh của núi rừng, màu vàng của đất, của lúa mà trên mảnh đất này ta còn thấy cái đẹp trong tâm hồn người Mông, trong sự mến khách của đồng bào. Tới đây, dù vào những ngày giá lạnh đến mấy thì cái nồng ấm của tình người cũng xua đi được cái lạnh giá đặc trưng của miền sơn cước. 

Những năm gần đây, địa danh Mù Cang Chải đã trở nên gần gũi và nổi tiếng hơn với khách du lịch "bụi" trong và ngoài nước. Các "Tây ba lô" và các nhà nhiếp ảnh từ Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh, Việt Kiều từ nước ngoài về nước, thường lặn lội lên Yên Bái chỉ để ngắm ruộng bậc thang, hít thở không khí trong lành, ghi lại những hình ảnh đẹp, hoành tráng. Tháng 10 là tháng đẹp nhất ở Mù Căng Chải và cũng là tháng thu hút khách du lịch nhiều nhất.Cả huyện Mù Cang Chải có 2.200 hécta ruộng bậc thang, trong đó tính cả ba xã La Pán Tẩn, Chế Cu Nha và Dế Xu Phình thì diện tích ruộng bậc thang là 500 hécta và được giữ gìn nguyên vẹn.

Năm trăm hécta ruộng này chính là di tích, là di sản của người Mông được Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch công nhận là một trong những danh thắng độc đáo vào bậc nhất của đất nước  Việt Nam và cấp bằng xếp hạng di tích quốc gia vào ngày 18/10/2007. Và ruộng bậc thang, vốn gắn bó với người Mông đời đời kiếp kiếp, cũng là hình ảnh gắn với cuộc sống định cư của họ bởi chỉ người Mông mới trồng lúa trên làn đáy (nghĩa là bậc thang). Dưới bàn tay cần cù trải qua hàng chục năm, những thửa ruộng bậc thang không chỉ ẩn chứa nhiều thông số về giá trị lịch sử, văn hoá mà còn phản ánh một phương thức canh tác độc đáo của tộc người đã biến tên Mù Cang Chải (tức làng cây khô) thành đồi ruộng mùa màng tươi xanh sức sống cứ từng bậc, từng bậc vươn cao lên tận bầu trời. 

(Nguồn: yenbai.gov.vn)