Thành Nam Định nằm ở phía tây bắc thành phố, khác với thành Gia Định có 8 cửa, thành Hà Nội có 5 cửa, thành Nam Định chỉ có 4 cửa là cửa đông, cửa tây, cửa nam và cửa bắc. Cửa đông theo hướng chính đông ở phố Trần Phú bây giờ, cửa nam đường ra cầu treo (cũ), cửa tây nay ở phía ga, cửa bắc có đường Cửa Bắc, có khu tập thể quân nhân nằm cạnh phố Thành Chung. Trên mỗi cửa thành có xây lầu gọi là thú lâu (nơi gác). Phía ngoài cửa thành có một đoạn tường thành hình chữ V gọi là Dương Mã. Tường Dương Mã dài 1,9 trượng, cao 7 thước 5 tấc, các Dương Mã đều có một cửa bên phải rộng 1 trượng gọi là nhân môn. Các quan xưa còn đặt 5 điếm (điếm Quân Trung nay là đầu phố Lê Hồng Phong – Hoàng Văn Thụ. Ở 4 mặt thành có điếm Đông Thành, Vịnh Thịnh, Tiền Môn và An Lạc).

Mặt đông thành hướng ra phường phố buôn bán, mặt nam nhìn ra một bãi tập của lính, xế phía tay trái cũng có đường ra phường phố, thiên về bên phải là cánh đồng lầy khá rộng. Qua một đoạn đường là đến Đồn Thủy, có quân đóng bảo vệ thành khi bị quân địch tiến công từ phía cửa Độc Bộ theo sông Đào lên. Trước mặt tây thành là cánh đồng chiêm trũng ngập nước lầy lội, về mùa mưa thuyền nan có thể từ thành phố đi về các huyện Ý Yên, Vụ Bản và Bình Lục, Thanh Liêm của tỉnh Hà Nam.

Khu nội thành hình vuông, bên trong thành có đình Vọng Cung – điện Kính Thiên (nay còn gọi là chùa Vọng Cung), một ngôi đình mái cong lợp ngói mũi hài, cột lim đen bóng, nhuốm màu thiền tịch tôn nghiêm, nơi các quan đầu tỉnh xuân thu nhị kỳ tết nhất tụ về tế cáo…, lui vào sau Vọng Cung là dinh Tổng đốc đằng sau dinh Tổng đốc là dinh Bố chính, xế trước mặt dinh Tổng đốc là dinh Án sát, bên cạnh dinh Tổng đốc là dinh Đề đốc hay Chánh lãnh dinh, cơ quan ngân khố, phía sau khu hành chính là những dãy nhà kho lương thảo có thể chứa tới 5 vạn hộc (khoảng 3000tấn). Sát cửa tây là nhà tù, trại giam, về phía tây bắc là chuồng voi, chuồng ngựa. To lớn uy nghi hơn cả là kỳ đài (Cột cờ) ở phía nam, cách Đình Vọng Cung chừng 100 mét, kỳ đài xây từ năm Nhâm Thân, đời vua Gia Long thứ II (1812), Cột cờ cao 23,84 mét, dưới bệ có đền thờ Bà chúa Cột cờ - Giám thương công chúa Nguyễn Thị Trinh liệt nữ đầu tiên, hy sinh trong trận quân xâm lược Pháp đánh chiếm thành Nam Định ngày 11-12-1873 (phát hiện khảo cổ học năm 2002 – Viện khảo cổ học Việt Nam – Lê Bá Ngọc). Cột cờ trải qua 160 năm (tính đến năm 1972 bị bom Mỹ đánh sập). Năm 1997 mới phục chê nguyên dạng lại.                               

Những năm 50 của thế kỷ trước, thực dân Pháp đóng chiếm thành phố Nam Định dựa vào thành Cửa Bắc làm phòng tuyến, chúng đã xây dựng lô cốt kiên cố nay di tích vẫn còn. Trong cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, công nhân Nhà máy Liên hợp Dệt Nam Định không rời xưởng máy nhờ hệ thống “địa đạo” sơ tán mau lẹ dài hơn 2km lối từ Nhà máy Liên hợp Dệt bám dựa vào đoạn chân thành cửa Bắc ra tận Nhà máy Cơ khí ở phía bắc thành phố. Khi hòa bình lập lại, công nhân Nhà máy Liên hợp Dệt Nam Định và nhân dân vùng phụ cận về đây lập phố dựng nhà mang tên ngõ 5 Thành Chung thuộc phường Cửa Bắc với ngót 100 hộ dân bám sát vào chân thành, đôi chỗ tuy có bị phạt phá nhưng nhìn chung thành vẫn còn liền mạch gần như nguyên dạng. Giá được Nhà nước đầu tư giải tỏa, tu tạo thì đây sẽ là một trong những điểm nhấn du lịch quan trọng mang ý nghĩa lịch sử - văn hóa, góp vào quan cảnh của đô thị trung tâm vùng Nam đồng bằng Sông Hồng.

(Nguồn:  Báo Nam Định)