Xưa, luật tục Êđê định rằng, hễ nghe Mtao(tù trưởng )kêu gọi, lập tức tất cả trai tráng đều lên đường đánh giặc, đuổi cướp, giữ plây giữ bến nước của ông bà, cha mẹ. Người già kể rằng, vào thời anh hùng Đam San làm tù trưởng, buôn của chàng là buôn lớn nhất trong vùng, trâu bò đếm không xuể. Nhà tù trưởng Đam San có nhiều ché túc, ché tang với những dàn chiêng mỗi khi lên tiếng thì âm thanh bay khắp bầu trời. Các thần Trời, thần Núi, thần Sông đều lắng nghe và hết lòng giúp sức cho người anh hùng thu phục núi rừng về một mối, cho người Êđê yên ổn làm ăn trên buôn rẫy vủa mình.

Muốn làm trán đinh của Đam San thì phải bắt được con heo rừng, bò rừng về mổ thịt đãi cả buôn như để trình báo tài năng của mình trước cộng đồng. Ché rượu cần thơm nhất sẽ dược mở ra mời người chiến thắng. Từ buổi ấy, chàng trai được già làng công nhận là “chàng trai Êđê”. Chàng được trao khiên, kiếm,được làm lễ cúng trời để đi laập chiến công khắp nuí xa rừng gần. Chàng trai Êđê từ buồi lớn khôn cóp trách nhiệm góp sức mình làm cho buôn rẫy giàu mạnh lên mãi. Người già Êđê thời nào cũng nhắc nhở con cháu hãy nhớ lấy cội nguồn của bộ tộc mình.

Từ tinh mơ, chàng trai đã thức dậy, mặc quần áo cổ truyền mới nhất, đóng chiếc khố đẹp nhất, quấn chiếc khăn mềm mại nhất, chân đi đôi dép da trâu mà ông bà xưa thường dùng để đi rừng, vai đeo bầu nước .

Những tia nắng mặt trời buổi sáng chiếu xuyên qua vòm lá vào thẳng cửa sổ phía đông nhà dài. Lúc này các bếp trong buôn cũng đã đỏ lửa. Ngọn lửa của người cùng ngọn lửa của trời nuôi sống, sưởi ấm con người, đuổi ma quỷ và xua tan mọi điều xấu gở, rủi ro ra khỏi đời sống buôn rẫy. Tay phai cầm kiếm, tay trái cầm khiên, chàng trai Êđê đi ra bến nứớc tắm để tẩy rửa mọi tội lỗi của quá khứ. Bến nước sáng ngày được dành riêng cho người Ê đê sắp bước vào làm lễ Mpuh. Một hành động tượng trưng: chàng trai tới nơi máng nước, tháo khăn rồi gội đầu, rửa mặt trước sự chứng giám của trời, đất và thần bến nước, cùng sự hiện diện của bà con trong buôn. Chàng hứng đầy một bầu nước tinh khôi chảy ra từ lòng đất, đem về để cúng thần cầu sức khỏe cho mọi người. Đất và nước, lửa và ánh sáng, lúa ngô trên rẫy, đóa là nguồn sống bất tận trong buôn….

Heo đã mổ xong, đầu được giữ để làm lễ cúng, một thăn thịt dài lóc từ gáy tới đuôi cuốn một vòng vào cột Piê, nơi buộc ché rưỡu để cúng thần. Người điều hành lễ cắm hai cần vào ché rượu quay về hướng đông: một cần dành cho thần, một cần dành cho đương sự.

Chàng trai bước tới gần cầu thang, ở đây có hai cây chuối đã trồng sẵn. Chàng vung kiếm chém một nhát đứt cây bên phải, nhát thứ hai đứt cây bên trái. sau đó chàng từ từ bước lên cầu thang. Bà mẹ Êđê mặc Yêng (váy) áo mới trang nghiêm và hiền từ đứng sẵn ở đầu sàn, bên cầu thang đợi đứa con về. Bà cất giọng hỏi:

- Chào con trai của mẹ, con từ đâu đến? Có phải con đi đánh giặc phía đông, múa khiêng phía tây, thắng trận trở về?

Chàng trai lễ độ đáp:

- Chào mẹ, con chào người mẹ của đất rừng Êđê. Đúng như mẹ nói, con đã múa khiêng từ phía tây, múa kiếm từ phía đông…, giờ đây con đem vinh quang về cho mẹ.

Tất cả dân chúng trong buôn đều nghe rõ cuộc đối thoại giữa người mẹ và người con trai. Bà mẹ đứng lui ra một bên. Chàng trai bước vào nhà, dựa kiếm vào vách phía đông, rồi ra ngồi đối diện với thầy cúng. Bảy ché rượu cần được buộc vào bảy chiếc cột thành một hàng dọc giữ ngôi nhà. Thầy cúng ngồi trước ché rượu đầu tiên, mặt hướng về phía đông, ngón trỏ tay phải đặt trên miệng ché.

Trống chiêng nổi lên từng hồi dồn dập, hối hả mở đầu buổi lễ. Dân trong buôn kéo tới mỗi lúc một đông. Gịong thầy cúng vang lên đều đều ,nhưng phải ngồi sát một bên mới nghe rõ. bởi tiếng nhạc, tiếng chiêng đã át đi mất phần nào:

“Hỡi các thần,

Tôi gọi vị thần hướng đông, thần hướng tây, thần hộ mệnh, thần nuôi dưỡng

Người này sáng hôm nay, ngày hôm kia

ở chòi đã yên, về nhà được lành,

biết làm ra lúa, ra bắp, nay đã lớn khôn.

Trồng chuối, chuối sai quả; trồng mía, mía ngọt.

Người này nhờ thần giúp cho: bền như gang, dẻo như đồng, cừng như sắt.

Sức mới, hơi thở mới, con người luôn luôn khỏe mạnh, bình yên.

Heo thiến cùng bảy ché rượu đã được bày sẵn cúng thần.

Thịt cũng đã chia phần cho tất cả các bếp trong buôn.

R ượu nồng hay nhat xin hãy cùng uống.

Cầu cho mọi người đều gặp may mắn tốt lành.

Hỡi các thần”

Thầy cúng đứng lên trao khiêng và kiếm cho chàng trai, trong khi chiêng trống rền vang ca ngợi hạnh phúc cả buôn. Cuộc lễ lần thứ nhất đã xong.

Chàng trai múa khiên, múa kiếm vui chơi. Các cô gái té nước, chàng trai giơ khiên đỡ mặt, đỡ ngực. Bà con chen nhau ở vòng ngòai xem cuộc đua tài, đua vui. Té nước là trò chơi vui khỏe của thanh niên nam nữ Êđê. Mỗi lần chàng trai tránh né được thì một cô gái mang thịt đến tặng chàng một miếng như tiếp sức, khen ngợi, chúc nừng. Còn ngược lại, mặt hay ngực bị ướt thì cũng coi như đó là điều may.

Trong khi đó ông Pô kai piê (người mời rượu) đi mời lần lượt từng người tới ngồi bên ché rượu và vít đầu cần. Phụ nữ bao giờ cũng được mời uống trước, nam giới uống sau. Họ hàng gần uống trước ,người xa uống sau. Vui chơi thỏai mái, nhưng tục lệ nề nếp phải giữ.

Trời đã về chiều. Sau khi đã ăn uống no say, mỗi người tự do chọn chỗ nghỉ tạm để chờ cuộc lễ thứ 2.

Nghi lễ lần này bắt đầu vào khỏang 10h đêm, khởi đầu bằng việc đốt sáng 7 ngọn đuốc làm bằng nhựa cây trai. Anh lửa cháy sáng như có sức đẩy lùi bóng đêm (mà theo quan niệm của người Êđê là nơi ma quỷ hay ẩn náu), mang lại niềm vui và sức mạnh cho mọi người.

Ông Pô chất đing (người điều khiển lễ ) trao khiên và kiếm cho chàng trai rồi dẫn anh đến ngồi đối diện với thần cúng. Chàng trai trong tư thế của người sắp lên đường, vai mang bầu nước, chân đi dép da trâu. Ánh sáng từ 7 ngọn đuốc soi lên mặt đầy cương nghị của người chấp lễ đang ngồi bất động như một pho tượng .

Chiêng trống vẫn nổi lên dồn dập từng hồi. Không gian đầy ắp âm thanh hào hùng và ánh sáng lung linh của 7 ngọn đuốc bằng nhựa cây rừng đang cháy như thúc giục, gợi mở trong tâm trí mọi người ý thức vươn tới lối sống cao đẹp, xứng đáng là những con cháu của Đam San. Và đêm nay, chàng trai phải thức trắng cùng với buôn làng.

Người thầy cúng cầm 2 chiếc khăn đỏ, bước 7 bước ngắn, cứ mỗi bước lại hô lên một tiếng, đến trước mặt người chịu lễ, đưa tay quàng chiếc khăn vào cổ, dẫn đi trình Yang với lờ khấn như sau: ”Chàng trai này xứng đáng là con cháu của người Êđê”

Người ta cắt dãi thịt buộc vòng quanh cột cúng Piê, đem xắt nhỏ, gói từng nhúm trong lá chuối, chia đều cho người trong buôn. Riêng vẫn còn một ché rượu cần đầy nguyên vẹn dành cho cuộc vui tiếp theo. Một cụ già được mời tới bên ché rượu. cụ đưa tay vít cần, thưởng thức ngụm rượu đầu tiên. Ánh đuốc soi sáng bộ mặt xương xương của người già từng trải với chiệc tảu nhồi đầy thuốc lá đang bộc khói giữa đôi môi miếm lại. sau khi hút một hơi rượu cần thứ hai, cụ già bắt đầu lên giọng kể Khan ( trường ca Ê Đê). Tiếng cụ vang lên ấm áp. Mọi câu chuyện trao đổi riêng tư của nhóm này, người nọ đang xôn xao bỗng nhiên ngừng hẳn. người ta lắng nghe từng lời kể như hớp ngụm rượu nồng cay trong ché quý. Cứ thế, bằng giọng kể khi trầm khi bổng, cụ đưa mọi người trở về sống lại trong không khí lịch sử xa xưa và đầy tự hào với bao chiến công huy hoàng, rực rỡ…

Tiếng gà trong Buôn đã gáy sang canh tử từ lâu, nhưng lời kể Khan vẫn vang lên không dứt. lúc này, ai nấy cũng đã ngà ngà say. Riêng chàng trai Ê Đê được thụ lễ hôm nay như được truyền thêm sức mạnh mới , sức mạnh của bao thế hệ người Ê Đê đã được chắt lại trong lời ca , trong chuyện tích và cả trong tiếng nói đầy ắp tục ngữ, ca dao:

Có măng mới có cây le

Có tắc kè vì có cây

Có hàng trăm hàng ngàn con người

Vì có cha có mẹ…

Đằng đông trời bắt đầu rạng sáng. Trong phút chốc, những tia nắng vàng rực rỡ xuyên thủng khói mây màu sữa, chiếu thẳng lên không trung, báo hiệu một ngày mới bắt đầu.

Thế là chàng trai Ê Đê trong lễ Mpuh đã sống qua một vòng thời gian liên tục từ ngày sang đêm, rồi từ đêm nối ngày, gắn bó với cộng đồng của mình cả hiện tại và quá khứ, trong lễ công nhận đến tuổi lớn khôn, người thầy cúng đã cầu mong cho chàng nhận được sự truyền nối sức mạnh truyện thống của bộ tộc mình.

(Nguồn: saigontoserco.com)